≡ ماهی قرمز در تنگ آب
■ چند سالی است که مساله حضور ماهی قرمز بر سر سفره هفت سین تبدیل به یکی از دغدغه های اصلی در آخرین روزهای سال شده است. هر سال پیام‌های مختلفی با تاکید بر حفظ محیط زیست و مراقبت از آن، در تمامی شبکه‌های مجازی منتشر می‌شود و ایرانیان را به کمپین هفت سین بدون ماهی دعوت می‌کند. تلاشی در خور توجه اما با اشتباه‌های عجیب و غیرعلمی. اغلب این پیام‌ها با تاکید فراوان،ماهی را نماد سال چینی می‌دانند و سعی می‌کنند آن را دستاورد ورود فرهنگ بیگانه معرفی کنند و با این رویکرد حضور ماهی را در سفره هفت سین بی‌دلیل و حتی بی‌ربط جلوه دهند.
■ آیا ماهی قرمز با ورود چای از چین به سفره هفت سین راه پیدا کرد؟ پاسخ این سوال منفی است.
■ سفره هفت سین،مجموعه‌ای است که تنها از هفت ماده یا خوراکی که با سین شروع شده باشند، تشکیل نشده است. این سفره در شهرهای مختلف ایران با ترکیب‌های متفاوتی گسترده می‌شود،انواع گیاه(شامل گلدان‌ها و گل ها)،میوه، آجیل با ترکیب مشخص، آینه، شمع، تخم مرغ وحتی در برخی مناطق نان یا ارد هفت نوع غله، والبته ماهی در تنگ آب و کتاب مقدس در ترکیب سفره استفاده می‌شود.
■ تمامی این اشیاء و خوراکی‌ها بر سر سفره به نیت برکت خواهی و افزایش نعمت یا محصول کشاورزی قرار داده می‌شوند. اگرچه امروز جامعه ایران دیگر به جامعه صنعتی تبدیل شده، اما استفاده از هفت سین در آغاز بهار یادگاری از دوران کهن کشاورزی است. در ابتدای بهار،این سفره به نیت برکت خواهی گسترده می‌شد و البته این برکت شامل زمین،دام و گله و افزایش نسل هم بود.
■ هریک از این مواد با بخشی از اعتقادات اساطیری مردم ایران در ارتباط است.تصویر ماهی در ایران از دوران عیلامی( ۲۰۰۰ قبل از میلاد)استفاده شده است. مجسمه‌های زیادی با شکل ماهی که به بدن یک زن متصل است در ایران به دست آمده است. این ماهی سمبلی برای زایش،ازدیاد نسل و ازدیاد آبها و باران بوده است.ایزد آبها با سمبل ماهی شناخته می‌شد و همین ایزد باروری زنان را محافظت می‌کرد.
■ علاوه بر این دراساطیر ایران آمده است که:” ایزد باران ابرها را برانگیخت و بر سراسر زمین باران فرو ریخت،که از آن آب‌ها دریای فَراخکَرد پدید آمد۱٫فَراخکَرد انبار و مخزن اصلی باران است. است که درعمیق ترین بخش فراخ‌کرد گیاهی روییده است به نام “هوم سفید” ،در روز رستاخیز مردمان با خوردن این گیاه زندگی جاودانه می‌یابند۲٫ اهریمن تلاش می‌کند تا این‌گیاه را از میان بردارد،وزغی را مامور می کند تا به گیاه حمله کند،اما به یاری نیروهای خیر،یک ماهی (به نوشته‌ی بندهش، دو ماهی) مامور محافظت از این گیاه می‌شود و تا روز رستاخیزدرون دریای فراخکرد از هوم سپید نگهبانی می‌کند۳٫
■ میان ایرانیان رسم بود تا قبل از نوروز زنان در هر خانه‌ای مقدمات سفره هفت سین را آماده کنند. این مقدمات شامل سه کار مهم بود. هرسه کار از وظایف زنان بود،و به نیت باروری و تولد فرزندان بیشتر انجام می‌شد:اول سبز کردن سبزه از دانه های غلات که از نیمه‌های اسفند انجام می‌شد، دوم:زنان یک ظرف را از آبِ بارانِ اواخر اسفند انباشته می‌کردند.این آب را بعدا درون تنگی می‌ریختند و ماهی سفره را درون آن می‌انداختند. در برخی شهرها انار یا برگ درخت نارنج را هم درون تنگ شناور می‌کردند. سوم:پختن سمنو برای سفره هفت سین.
■ انار میوه‌ای بود که از دیرباز با زایش و باروری مرتبط بود و زنها حتی از دوره عیلامی گردنبندهایی به شکل دانه‌های انار داشتند. سمنو به عنوان غذایی مقوی برای زنها به شمار می رفت و حتی در اعتقادهای مذهبی نذر بانو فاطمه زهراست و سمبلی زنانه شناخته می‌شود. سبزه،ماهی درون تنگ و سمنو هرسه با هم آرزوی باروری را محقق می‌کنند.البته ماهی درون تنگ با توضیحات و داستان‌هایی که پیشتر گفته شد،هم مرتبط است.
■ با تمام این توضیحات،ماهی در ایران یکی از نمادهای مهم بوده است و حضور آن در سفره هفت سین قطعا به باورهای کهن مردم ایران مربوط می‌شود. بنابراین حذف ماهی از سفره هفت سین آسیب زدن به بخشی از باورهای کهن مردم ایران است.
■ اما برای حفظ محیط زیست چه باید کرد؟
■ بهتر است هموطنان عزیز از ماهی هایی که طول عمر بیشتری دارند، و قابلیت سازگاری بیشتر با تنگهای خانگی دارند استفاده کنند. در این مورد بهتر است ماهی از مراکز فروش معتبر تهیه شود و با استفاده از نظر کارشناسان اقدام به خرید ماهی کرد.
■ با امید به اینکه با شایعات و اطلاعات اشتباه رسوم و فرهنگ کهن ایران را دچار تحریف نکنیم.

■ دکتربیتا‌مصباح( اسطوره پژوه ونمادشناس )

۱ (بندهش:۶۴،گزیده‌های زادسپرم ۱۲/۳) ۲ (مینوی خرد:۸۱، ۱۴۳؛ بندهش:۱۰۰ ) ۳(بندهش: ۰۱-۱۰۰؛ مینوی خرد:۸۱، ۱۴۳)
برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به این دو مقاله:
www.iranicaonline.org/articles/haft-sin
Tafazzoli, “Fraxkard”: Encyclopaedia Iranica, vol. X/2, 2001